10 άγνωστα βυζαντινά μνημεία στις γειτονιές και τα προάστια της Αθήνας που αξίζει να γνωρίσετε και να μάθετε την ιστορία τους.

Η Αθήνα χωρίς αμφιβολία αποτέλεσε περιφερειακή πόλη κατά τη βυζαντινή περίοδο. Παρόλα αυτά διασώζονται σ’ αυτήν μια σειρά από γνωστά και σημαντικά βυζαντινά μνημεία. Καπνικαρέα, Άγιοι Ασώματοι Θησείου, Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, Αγία Αικατερίνη Πλάκας και η Γοργοεπήκοος στη Μητρόπολη είναι βυζαντινά μνημεία γνωστά και συνυφασμένα με την καθημερινή ζωή της πόλης. Υπάρχει όμως και μια σειρά βυζαντινών μνημείων που έχουν χαθεί ή ξεχαστεί μέσα στο πέρασμα του χρόνου και την ανοικοδόμηση της πόλης τα τελευταία 200 χρόνια. Είναι άγνωστα βυζαντινά μνημεία (καθώς οι περισσότεροι δεν γνωρίζουμε τη βυζαντινή προέλευση τους) που αξίζει να ανακαλύψουμε.

ΚΕΝΤΡΟ ΑΘΗΝΑΣ

ΣΩΤΕΙΡΑ ΛΥΚΟΔΗΜΟΥ

Η Σωτείρα Λυκοδήμου αποτελεί μια πολύ αναγνωρίσιμη εκκλησία στο κέντρο της Αθήνας, γνωστή και ως “Ρωσική Εκκλησία”. Η εκκλησία ξεχωρίζει με την εντυπωσιακή και καλαίσθητη αρχιτεκτονική της. Είναι όμως δύσκολο να γίνει αντιληπτό ότι πρόκειται στην πραγματικότητα για ανακατασκευασμένο βυζαντινό ναό. Αν και δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες για την αρχική κατασκευή, οι επιστήμονες την προσδιορίζουν στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε σαν καθολικό της μονής των Βενεδικτίνων που είχε ιδρυθεί στην περιοχή.

Η εκκλησία υπέστη εκτεταμένες καταστροφές κατά την Επανάσταση και ανακατασκευάστηκε σχεδόν ερειπωμένη γύρω στο 1850. Για την εποχή που έγινε και τα υλικά που διέθεταν, η ανακατασκευή μπορεί να θεωρεί αρκετά επιτυχής αν και δημιούργησε στη συνέχεια πολλές αμφιβολίες για τη βυζαντινή προέλευση της. Το 1847 παραχωρήθηκε στη ρωσική παροικία των Αθηνών, αφιερώθηκε στην Αγία Τριάδα και προστέθηκε δίπλα της το ψηλό κωδωνοστάσιο.

Φιλελλήνων, Αθήνα

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΗΣ ΡΟΜΒΗΣ

Η εκκλησία της Παναγίας της Ρόμβης (Ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου) μόλις λίγα μέτρα από την οδό Ερμού αποτελεί σήμερα ένα δημοφιλές και πολυσύχναστο εκκλησάκι στο κέντρο της Αθήνας. Λίγοι όμως γνωρίζουν ότι το αρχικό κτίσμα αυτής της μικρής τρίκλιτης βασιλική ανήκει στα βυζαντινά χρόνια.

Η εκκλησία ανακαινίστηκε στην Τουρκοκρατία ενώ πιο πρόσφατες εργασίες συντήρησης αποκάλυψαν τμήματα της αρχικής τοιχοποιίας αλλά και αρχαία εντοιχισμένα μέλη. Το σημερινό όνομα «Ρόμβη» προέρχεται προφανώς από παραφθορά του επωνύμου της αρχοντικής αθηναϊκής οικογένειας Ρόμπη, στην οποία ίσως ανήκε ο ναός.

Ευαγγελιστρίας 10, Αθήνα

ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΑΝΔΡΙΑΝΟΥ

Ο χώρος της Βιβλιοθήκης του Αδριανού έπαιξε σημαντικό ρόλο στη βυζαντινή περίοδο της Αθήνας φιλοξενώντας σημαντικά μνημεία της περιόδου αυτής. Στο κέντρο του αρχαιολογικού χώρου δεσπόζουν τα ερείπια ενός ναού που λίγοι από τους περαστικούς της Πλάκας και του Μοναστηρακίου, γνωρίζουν ότι ανήκουν σ’ έναν από τους σημαντικότερους Αθηναϊκούς βυζαντινούς ναούς. Πρόκειται για τον παλαιότερο χριστιανικό ναό της Αθήνας αφιερωμένο στην Παναγία, ο οποίος λόγω του μεγέθους του απέκτησε το προσωνύμιο Μεγάλη Παναγιά.

Ο αρχικός τετράκογχος ναός χτίστηκε τον 5ο αιώνα, είχε μαρμάρινη τοιχοποιία και αποτέλεσε το πρώτο καθεδρικό ναό της Αθήνας. Τον 7ο αιώνα μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική, ενώ το 12ο αιώνα μετά την καταστροφή του από πυρκαγιά, μετατράπηκε σε μικρό μονόχωρο ναό. Τον 19ο αιώνα καταστράφηκε ολοσχερώς σε μεγάλη πυρκαγιά που κατέκαψε σημαντικό τμήμα της ευρύτερης περιοχής της Αγοράς. Η αρχική τετράκογχος κατασκευή αποτελεί ένα κτίριο μοναδικής σημασίας για όλη τη βυζαντινή επικράτεια που επηρέασε με την αρχιτεκτονική του και άλλες μετέπειτα εκκλησίες (όπως οι Άγιοι Απόστολοι Σολάκη στην Αρχαία Αγορά).

Διαβάστε επίσης το άρθρο μας: Βρυσάκι – Η χαμένη γειτονιά της Αθήνας

Ένα ακόμη σημαντικό βυζαντινό μνημείο στο χώρο της Βιβλιοθήκης είναι η εκκλησία του Αγίου Ασώματου στα σκαλιά. Στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και δίπλα στην εντυπωσιακή σκάλα της εισόδου της Βιβλιοθήκης (από όπου πήρε και το όνομά του), ο σημερινός επισκέπτης θα δει μόνο μια επιγραφή και ελάχιστα αρχιτεκτονικά μέλη που μαρτυρούν τη θέση του ναού. Ο ναός χτίστηκε  τον 12ο αιώνα προς τιμή του Αρχάγγελου Ασώματου Μιχαήλ από τη γνωστή αρχοντική οικογένεια Χαλκοκονδύλη. Αν και αποτελούμε ορόσημο στη καθημερινή ζωή των Αθηναίων, το 19ο αιώνα κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες ανάδειξης των αρχαίων μνημείων.

Άρεως 3, Μοναστηράκι

ΠΛΑΚΑ

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΑΓΚΑΒΑ

Ο Άγιος Νικόλαος Ραγκαβά βρίσκεται στο κέντρο της Πλάκας και αν και αποτελεί μια από τις πιο ιστορικές εκκλησίες της Αθήνας, συχνά παραβλέπεται από τους επισκέπτες της περιοχής. Κατασκευάστηκε πιθανότατα τον 11ο αιώνα στο κέντρο της πιο αριστοκρατικής γειτονιάς της βυζαντινής Αθήνας. Χτίστηκε από την εύπορη οικογένεια Ραγκαβά, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Αποτελούσε μέρος εκκλησιασμού για μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας και επιφανών κατοίκων της πόλης. Το 1687, κατά την πολιορκία της πόλης των Αθηνών από τον Μοροζίνι, μια οβίδα χτύπησε το ιερό του ναού. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έγιναν σημαντικά έργα επέκτασης του ναού, τα οποία είχαν σαν αποτέλεσμα την αλλοίωση των αυθεντικών βυζαντινών στοιχείων του.

Στη δεκαετία του 1980, ωστόσο, οι αρχαιολόγοι αποκατέστησαν το μεγαλύτερο μέρος της εκκλησίας στην αρχική του μορφή. Αυτή είναι η εικόνα της εκκλησίας που θαυμάζουμε σήμερα και τα στοιχεία που προστέθηκαν αργότερα είναι πλέον εμφανή εξωτερικά. Η εκκλησία όμως είναι σημαντική για έναν ακόμη λόγο. Ήταν η καμπάνα της που χτύπησε κατά την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους. Και αυτή η καμπάνα φυλάσσεται μέσα στην εκκλησία έως σήμερα.

Το μικρό βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου λίγα μέτρα πιο κάτω, αποτελεί παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου και χρονολογείται το 12ο αιώνα.

Πρυτανείου 1, Πλάκα

ΣΩΤΗΡΑ ΚΟΤΤΑΚΗ

Η Σωτήρα Κοττάκη (Μεταμόρφωση του Σωτήρος) είναι μια ακόμη εκκλησία στην πολυσύχναστη Πλάκα, που αν και όλοι τη γνωρίζουν λίγοι έχουν προσέξει τις λεπτομέρειές που αποκαλύπτουν τη βυζαντινή καταγωγή της. Αν και η περίοδος κατασκευή της δεν είναι σαφής, τοποθετείται συνήθως στον 11ο αιώνα. Αποτελούσε έναν από τους πρώτους τετρακιόνιους σταυροειδής με τρούλο ναούς της Αθήνας.

Κατά τα τέλη του 19ου αιώνα δέχθηκε αρκετές μετατροπές προκειμένου να στεγάσει τις ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου εκκλησιάσματος. Στην περίοδο αυτή έγιναν εκτεταμένες κατεδαφίσεις από τις οποίες διασώθηκαν μόνο ο κυρίως ναός και το ιερό. Στη σημερινή πίσω όψη της εκκλησίας, διακρίνεται σαφώς το βυζαντινό ιερό λόγω της διαφορετικής τοιχοποιίας.

Κυδαθηναίων 10, Πλάκα

ΘΗΣΕΙΟ

ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ

Ο ναός της Αγίας Μαρίνας επάνω στο Λόφο των Νυμφών στο Θησείο, αποτελεί αναμφίβολα μια από τις πιο εντυπωσιακές και όμορφες εκκλησίες στην Αθήνα. Ο σημερινός ναός χτίστηκε στη δεκαετία του 1920, αλλά λίγοι γνωρίζουν ότι οικοδομήθηκε επάνω σε μικρό βυζαντινό ξωκλήσι του 13ου αιώνα. Επρόκειτο για ένα σπηλαιώδες εκκλησάκι, λαξευμένο στη πλαγιά του λόφου, στη θέση αρχαία δεξαμενής νερού.

Σύμφωνα με την παράδοση στη σπηλιά αυτή, που ήταν και αρχαίος τόπος λατρείας, βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα της Αγίας Μαρίνας. Η σπήλια πλέον αποτελεί μέρος του ιστορικού νεώτερου ναού και χρησιμοποιείται σαν βαπτιστήριο. Αξίζει να αναφέρουμε ότι το μικρό καμπαναριό της παλαιάς εκκλησίας διασωζόταν στο πλάι του σύγχρονου ναού έως το 1964. Η Αγία Μαρίνα αποτελεί ένα από πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα διαχρονικής συνέχισης της λατρείας στην Αθήνα.

Αγίας Μαρίνας 1, Θησείο

ΜΕΤΣ

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΙΛΙΣΣΟΥ

Στη άκρη της πολυσύχναστης οδού Αρδηττού και μέσα στις εγκαταστάσεις του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου, δεν διακρίνονται εύκολα τα ερείπια της κάποτε μεγαλόπρεπης παλαιοχριστιανικής Βασιλικής του Ιλισσού. Η βασιλική είναι του 5ου αιώνα, με το ιερό της υπερυψωμένο και σκεπασμένο με κιβώριο (θόλο). Επίσης στην είσοδο της εκκλησία υπήρχε ένα μεγάλο αίθριο διακοσμημένο με ψηφιδωτά δαπέδου υψηλής ποιότητας που φυλάσσονται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών.

Ο βασιλική όμως φιλοξενούσε και έναν υπόγειο προσκυνηματικό χώρο που αποκαλείται ¨Μαρτύριο του Λεωνίδη“, διότι σ’ αυτόν φυλάσσονταν τα λείψανα του ομώνυμου αγίου. Ο Λεωνίδης ήταν επίσκοπος Αθηνών κατά τον 3ο αιώνα που μαρτύρησε στην Τροιζήνα το 250 μ.Χ. . Η υπόγεια αυτή θολωτή κρύπτη είχε είσοδο μόνο μέσα από την εκκλησία και αποτέλεσε σημαντικό προσκύνημα και χώρο προσευχής κατά τη βυζαντινή περίοδο της Αθήνας. Η κρύπτη σε αντίθεση με τον υπόλοιπο ναό διασώζεται σε καλή κατάσταση. Δυστυχώς ο χώρος της βασιλικής δεν είναι ανοιχτός για το κοινό.

Αρδηττού, Μετς

ΑΜΠΕΛΟΚΗΠΟΙ

ΑΓΙΟΙ ΠΑΝΤΕΣ

Οι  Άγιοι Πάντες, χαμένοι ανάμεσα στις πολυκατοικίες των Αμπελοκήπων, αποτελούν ένα σχετικά άγνωστο βυζαντινό στολίδι της πόλης. Η κατασκευή τους ανάγεται τον 11ο αιώνα, ενώ τον 12ο αιώνα αποτέλεσε το καθολικό της Μονής των Ομολογητών που ιδρύθηκε στην περιοχή. Η εκκλησία χτίστηκε επάνω στη θέση αρχαίου ναού αφιερωμένου στην Αφροδίτη, του οποίου το άγαλμα ήταν έργο του Αλκαμένη, γνωστού μαθητή του Φειδία. Στην αρχαιότητα η περιοχή γύρω από το ιερό είχε την ονομασία “κήποι” και στο χώρο του ναού υπήρχε η ιερή πηγή της θεάς Αφροδίτης.

Από τις συστηματικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν από το έτος 1922 ως το 1964, το σημαντικότερο εύρημα ήταν ένας μονολιθικός βωμός, που βρίσκεται σήμερα αριστερά της κεντρικής εισόδου του ναού. Στο βωμό αυτό τοποθετούσαν τα δώρα προς τη θεά, κατά την εορτή των Αρρηφορίων. Δύο κορίτσια, ξεκινούσαν από τον Παρθενώνα με δώρα της Αθηνάς και τα έφερναν στην Αφροδίτη. Από εκεί έπαιρναν άλλα δώρα και επέστρεφαν στην Ακρόπολη. Με τη συμβολική αυτή πράξη οι αρχαίοι Αθηναίοι συνέδεαν τις θεότητες της αγάπης και της σοφίας. Σύμφωνα, με τις μαρτυρίες ξένων περιηγητών κατά τον 19ο αιώνα παρά το γεγονός ότι ο ναός βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση τελούνταν στο χώρο υπαίθριες  λειτουργίες. Το 1957 έγινε  αναστήλωση του ναού, ο οποίος σήμερα λειτουργεί κανονικά.

Τσόχα 39, Αμπελόκηποι

ΖΩΓΡΑΦΟΥ

ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ

Χαμένο μέσα στους στενούς δρόμους και τις πολυκατοικίες του Ζωγράφου το μικρό εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας προκαλεί έκπληξη στους ανυποψίαστους περαστικούς. Το παλιότερο όνομα της ήταν “Παναγία Γουδή” και ίσως να σχετίζεται και το όνομα της ευρύτερης περιοχής. Η χρονολόγηση της εκκλησίας δεν μπορεί να προσδιορισθεί με ακρίβεια με αποτέλεσμα να τοποθετείται μεταξύ του 9ου και του 12ου αιώνα.

Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας υπέστη εκτεταμένες μετατροπές ενώ ο 20ος αιώνας τη βρήκε ερειπωμένη. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο αρχιτέκτονας και αρχαιολόγος Αναστάσιος Ορλάνδος, αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα του οικοδομήματος, θα προβεί στην αναστήλωση του και θα του δώσει τη μορφή που έχει σήμερα.

Μουρκούση 18, Ζωγράφου

ΓΑΛΑΤΣΙ

ΟΜΟΡΦΟΚΚΛΗΣΙΑ

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, γνωστή και ως Ομορφοκκλησιά, βρίσκεται στη λεωφόρο Βεΐκου στο Γαλάτσι, ακριβώς απέναντι από την κεντρική είσοδο του Πάρκου Βεΐκου. Η εκκλησία είναι χτισμένη με υλικά παλαιοχριστιανικής εκκλησίας και μέλη αρχαιοελληνικού κτιρίου του 5ου – 4ου αιώνα π.Χ. (του οποίου τα ερείπια είναι ορατά δίπλα στο ναό). Ο ναός του Αγίου Γεωργίου κτίστηκε σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρεία στα τέλη του 12ου αιώνα . Στη μία του πλευρά έχει ενσωματωμένο παρεκκλήσι.

Ο ναός είναι διακοσμημένος με τοιχογραφίες που αν και κατεστραμμένες στα χαμηλότερα σημεία αποτελούν ένα εξαιρετικό έργο τέχνης του τέλους του 13ου αιώνα. Η εκκλησία έγινε ευρέως γνωστή στον χώρο των βυζαντινών λογίων και ζωγράφων, κυρίως λόγω της υπέροχης παράστασης του Ιησού Παντοκράτορα στον τρούλο της. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι ο Φώτης Κόντογλου αντέγραψε από την Ομορφοκκλησία σε πολλές εκκλησίες που ζωγράφισε τη μορφή του Παντοκράτορα. Δυστυχώς σήμερα ο ναός είναι κλειστός για το κοινό και είναι επισκέψιμος μόνο στην εορτή του Αγίου Γεωργίου.

Λεωφόρου Βεΐκου, Γαλάτσι

Αυτά λοιπόν είναι 10 άγνωστα βυζαντινά μνημεία που είτε δεν γνωρίζουμε την ύπαρξή τους είτε τα γνωρίζουμε ως μνημεία αγνοώντας τη βυζαντινή προέλευσή τους. Η Αθήνα είναι μια πόλη με μακρά ιστορία που ποτέ δε σταματά να εκπλήσσει με τους κρυμμένους θησαυρούς της, τόσο τους επισκέπτες της, όσο και τους κατοίκους της.