Η Αρχαία Αγορά Αθηνών είναι ίσως ο πιο διάσημος και επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος της Αθήνας μετά την Ακρόπολη. Ήταν το κέντρο της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής της αρχαίας πόλης. Ωστόσο, λίγοι από τους χιλιάδες κάθε χρόνο Έλληνες και ξένους επισκέπτες της γνωρίζουν ότι μέχρι τη δεκαετία του 1930 ήταν η τοποθεσία μιας από τις πιο ζωντανές και κεντρικές γειτονιές της Αθήνας, τις πρώτες δεκαετίες ως πρωτεύουσα του νέου ελληνικού κράτους. Ονομαζόταν Βρυσάκι και βρισκόταν στις δυτικές παρυφές της παλιάς πόλης, στην περιοχή που εκτείνεται από τον Ναό του Ηφαίστου στο Θησείο μέχρι τη Στοά του Αττάλου στο Μοναστηράκι.
Υπάρχουν δύο πιθανές εξηγήσεις για το όνομα Βρυσάκι. Σύμφωνα με την πρώτη, το όνομα προήλθε από τον Ευρυσάκη, γιο του βασιλιά Αίαντα Τελαμωνίου, ο οποίος έθεσε το βασίλειο της Σαλαμίνας στη δικαιοδοσία της Αθήνας και ανταμείφθηκε από τους Αθηναίους αρχικά με δικαιώματα Αθηναίου πολίτη και αργότερα με τιμές ήρωα. Στην Αρχαία Αγορά μπορείτε να δείτε το ιερό που του αφιέρωσε η ευγνωμονούσα πόλη. Η άλλη εξήγηση λέει ότι στο κέντρο της περιοχής υπήρχε μια βρύση που υδροδοτούσε τους κατοίκους και είχε δώσει το όνομα σε όλη τη γειτονιά.
Το Βρυσάκι είχε τρεις μεγάλες εκκλησίες, με τα ονόματα των οποίων προσδιορίζονταν τρεις μικρότερες γειτονιές : οι βυζαντινοί Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, που χτίστηκαν πιθανότατα τον 10ο αιώνα, ο Άγιος Φίλιππος και η Παναγία Βλασσαρού. Σε αυτή την τελευταία τρίκλιτη βασιλική του 17ου αιώνα ιδρύθηκε το Πρωτοδικείο το 1834, ενώ λίγο αργότερα ιδρύθηκε το Ανώτατο Δικαστήριο. Η κεντρική πλατεία της γειτονιάς ονομαζόταν Πλατεία Γιγάντων, λόγω των τριών αρχαίων μνημειακών αγαλμάτων των Γιγάντων που ήταν ορατά στο κέντρο της. Τα αγάλματα ήταν μέρος του αρχαίου Ωδείου του Αγρίππα. Εκτός από τα αγάλματα, το μόνο άλλο αρχαίο κτίσμα ορατό εκείνη την περίοδο ήταν ο Ναός του Ηφαίστου στην κορυφή του λόφου, ο οποίος σώθηκε σχεδόν άθικτος, λόγω του γεγονότος ότι είχε χρησιμοποιηθεί ως ορθόδοξος χριστιανικός ναός και τόπος ταφής για τους μη ορθόδοξους Ευρωπαίους κατά τον 19ο αιώνα.
Το 1824 η γειτονιά αριθμούσε 81 σπίτια και 315 κατοίκους. Ωστόσο, τα περισσότερα κτίρια της περιοχής χτίστηκαν μετά το 1860 και ήταν μονοκατοικίες ή διώροφα κτίσματα, μερικά από αυτά σε νεοκλασικό ρυθμό. Τα νεοκλασικά κτίρια βρίσκονταν δίπλα σε φτωχiκά σπίτια, και κατά τη δεκαετία του 1920 κοντά στις καλύβες των προσφύγων, που είχαν εγκατασταθεί σε μια μεγάλη περιοχή δίπλα στην πλατεία Θησείου μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Το Βρυσάκι ήταν ένα συνονθύλευμα που αντικατόπτριζε τον μεικτό πληθυσμό του : άνθρωποι από διάφορες κοινωνικές τάξεις – εργάτες, δημόσιοι υπάλληλοι, έμποροι και πολιτικοί. Οι περισσότεροι κάτοικοί της απασχολούνταν σε αρτοποιεία, οινοποιεία, παντοπωλεία, ραφεία και ξυλουργεία της περιοχής ή σε κάποιο από τα επτά εργοστάσιά της (που παρήγαγαν υποδήματα, κεριά, καθρέφτες, ξυλεία και κονσέρβες). Αλλά τελικά ήταν η φτώχεια του μεσοπολέμου που προκάλεσε την υποβάθμιση της γειτονιάς πριν την κατεδάφισή της.
Τρεις από τους πιο κεντρικούς δρόμους της γειτονιάς ήταν η Οδός Επωνύμων , η Οδός Πολυγνώτου και η Οδός Ευρυσακείου. Στους δρόμους του Βρυσακίου υπήρχαν πολλές ταβέρνες που επισκέπτονταν Αθηναίοι από άλλες γειτονιές, ενώ γνωστά ήταν και τα υπαίθρια καφενεία του Βρυσακίου. Κάθε υπαίθριο καφέ είχε τον δικό του κύκλο θαμώνων. Το Άνω Συντριβάνι ήταν για τους εργαζόμενους, το Κάτω Συντριβάνι και το Αναβρυτήριο για τα μέλη των πολιτικών κομμάτων, το φαρμακείο Καβάκου για τους διανοούμενους, και η Ωραία Ελλάς για τους πολιτικούς και τα ανώτερα δημόσια στελέχη. Φαίνεται ότι το Βρυσάκι ήταν το χωνευτήρι της πόλης, ένα μέρος όπου τα μέλη όλων των κοινωνικών τάξεων συναναστρέφονταν και αλληλεπιδρούσαν.
Το αρχικό πολεοδομικό σχέδιο της νέας πρωτεύουσας της Ελλάδας από τον Κλεάνθη και τον Σάουμπερτ, που ανέθεσε ο βασιλιάς Όθωνας το 1833, προέβλεπε την ανασκαφή ολόκληρης της περιοχής που καταλάμβανε η αρχαία πόλη. Το μεγάλο σχέδιο, ωστόσο, δεν εφαρμόστηκε. Η αρχικά τυχαία ανακάλυψη μνημείων της αρχαιότητας που ταυτίστηκαν με την Αρχαία Αγορά της Αθήνας οδήγησε στην απόφαση να ανασκαφεί η περιοχή όπου εκτεινόταν το Βρυσάκι. Λόγω έλλειψης χρημάτων όμως, οι ανασκαφές έγιναν από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.
Το Βρυσάκι άρχισε να κατεδαφίζεται συστηματικά από το 1931 έως το 1939. Κατά την περίοδο των πρώτων ανασκαφών περισσότεροι από 5.000 κάτοικοι εκτοπίστηκαν, ενώ περίπου 600 κτίρια από 348 οικόπεδα κατεδαφίστηκαν. Οι ανασκαφές σταμάτησαν κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου και ολοκληρώθηκαν το 1956, με την ολοκλήρωση της κατασκευής της Στοάς του Αττάλου και την εγκατάσταση σε αυτήν του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς.
Σήμερα οι μόνες απόδειξεις ότι κάποτε υπήρχε η πολυσύχναστη γειτονιά είναι τρία σημεία:
- Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Σολάκη, η οποία αποκλείστηκε από την κατεδάφιση λόγω του αρχιτεκτονικού της ενδιαφέροντος και βρίσκεται σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Αγοράς.
- Η οδός Ευρυσακίου, η οποία έχει μετονομαστεί σε Οδός Βρυσακίου και εκτείνεται παράλληλα με τη βορειοανατολική πλευρά του αρχαιολογικού χώρου.
- Το νεοκλασικό σπίτι στη γωνία των οδών Βρυσακίου και Πικίλης, που σήμερα στεγάζει το Βρυσάκι, πολυχώρο τέχνης και καφέ.
Για περισσότερα από εκατό χρόνια χιλιάδες άνθρωποι έζησαν και πέθαναν στο Βρυσάκι, αγνοώντας τη σημασία των μνημείων που ήταν θαμμένα κάτω από τα σπίτια τους. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον ότι η γειτονιά ήταν για πολλά χρόνια τόπος αλληλεπίδρασης μεταξύ των κοινωνικών τάξεων της νέας πρωτεύουσας, με παρόμοιο τρόπο που η Αγορά ήταν ο τόπος πολιτικών και κοινωνικών ζυμώσεων στην αρχαία Αθήνα.
Αν επισκεφτείτε την οδό Βρυσακίου σήμερα είναι αδύνατο να συνειδητοποιήσετε ότι κάποτε ήταν ένας από τους κεντρικούς δρόμους της χαμένης γειτονιάς της Αθήνας. Μόνο με τη βοήθεια των φωτογραφιών από τα αρχεία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (American School of Classical Studies in Athens) (η οποία κατέγραφε τα πάντα πριν από την κατεδάφισή της περιοχής), μπορείς να καταλάβεις για την ζωή που κάποτε υπήρχε εδώ.
[Φωτογραφία στην κορυφή : Δυτική πλευρά της Οδού Επωνύμων [1932] – Photo by American School of Classical Studies at Athens: Agora Excavations]
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (American School of Classical Studies at Athens) για την ευγενική παραχώρηση των αρχειακών φωτογραφιών.
Οργανώσε το επόμενο ταξίδι στο Travel Shop μας
