Η Λέρος είναι ένα υπέροχο και συνήθως παρεξηγημένο νησί των Δωδεκανήσων. Έχει μακρά ιστορία που ξεκινά από τους προϊστορικούς χρόνους και έπαιξε σημαντικό ρόλο κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα νησιά των Δωδεκάνησων, εκτός από το Καστελόριζο, καταλήφθηκαν από την Ιταλία κατά τον Ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1912. Το ιταλικό ενδιαφέρον για τα νησιά είχε τις ρίζες του σε στρατηγικούς σκοπούς και στην πρόθεση να επεκτείνει την πολιτική μακράς εμβέλειας της Ιταλίας. Τα νησιά Λέρος και Πάτμος χρησιμοποιήθηκαν ως βάσεις του Βασιλικού Ιταλικού Ναυτικού. Ειδικά τα 31 χρόνια που παρέμειναν οι Ιταλοί στη Λέρο, κατάρτισαν ένα μεγάλο σχέδιο για να μετατρέψουν το νησί σε οχυρή στρατιωτική και ναυτική βάση λόγω της στρατηγικής του θέσης και των μεγάλων φυσικών λιμανιών του, εκ των οποίων το Λακκί είναι ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια βαθέων υδάτων στη Μεσόγειο. Η δημιουργία μιας μεγάλης βάσης στη Λέρο εξασφάλιζε ότι οι Ιταλοί είχαν τον έλεγχο μιας περιοχής ζωτικής σημασίας για τους Συμμάχους που περιλάμβανε το Αιγαίο, τα Δαρδανέλια και την Εγγύς Ανατολή. Ο Μουσολίνι αποκάλεσε τη Λέρο «Corregidor της Μεσογείου» και θεωρούσε το νησί μια κρίσιμη πτυχή της ιταλικής κυριαρχίας.
Η Λέρος υπέστη βομβαρδισμούς από τη βρετανική αεροπορία από το 1940, μετά την είσοδο της Ιταλίας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, η Ιταλία υπέγραψε ανακωχή και πέρασε στη συμμαχική πλευρά. Μετά την ανακωχή, τα βρετανικά στρατεύματα έφτασαν στη Λέρο με συνέπεια το νησί να δεχτεί συνεχείς γερμανικούς βομβαρδισμούς. Μία από τις μεγαλύτερες επιθέσεις ήταν στη ναυαρχίδα του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, το αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα, το οποίο βυθίστηκε από γερμανικά βομβαρδιστικά στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, μαζί με το βρετανικό HMS Intrepid, ενώ ήταν αγκυροβολημένα στον κόλπο του Λακκίου. Το νησί της Λέρου τελικά καταλήφθηκε από τα γερμανικά στρατεύματα κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης Taifun μεταξύ 12 και 16 Νοεμβρίου 1943. Το περιστατικό έμεινε γνωστό ως Μάχη της Λέρου. Ήταν μια σκληρή μάχη και η τελευταία νίκη των Γερμανών εναντίον των Συμμάχων. Το νησί παρέμεινε υπό γερμανική κατοχή μέχρι το τέλος του πολέμου.
Η παρουσία των Ιταλών καθώς και η κληρονομιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Λέρο είναι εμφανή σε έναν εκτεταμένο αριθμό κτιρίων, τοποθεσιών και μνημείων που είναι διάσπαρτα σε όλο το νησί. Δυστυχώς τα περισσότερα δεν συντηρούνται και έχουν παραδοθεί στη φθορά του χρόνου. Επίσης, ο βυθός γύρω από το νησί είναι γεμάτος με ναυάγια και αεροπλάνα από τη Μάχη της Λέρου. Εξαιρώντας το Λακκί, που είναι από μόνο του ένα ιδιαίτερο αξιοθέατο και χτίστηκε εξ ολοκλήρου από τους Ιταλούς ως πόλη πρότυπο σύμφωνα με τη φιλοσοφία και τους αισθητικούς κανόνες του ρασιοναλισμού (μπορείτε να διαβάσετε εδώ το άρθρο μας για το Λακκί), σε αυτό το άρθρο θα επικεντρωθούμε σε 6 εύκολα προσβάσιμες τοποθεσίες που μπορούν να αποτελέσουν μια πλήρη εισαγωγή για τον επισκέπτη στη σημασία της Λέρου ως μνημείου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΟΛΕΜΟΥ
Το Μουσείο Πολέμου της Λέρου είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να γνωρίσει ο επισκέπτης τη σημαντική πολεμική ιστορία του νησιού. Στεγάζεται σε ένα αναπαλαιωμένο πολεμικό τούνελ που έχτισαν οι Ιταλοί. Το τούνελ αποτελούσε μέρος ενός εκτεταμένου δικτύου σηράγγων και χερσαίων αμυντικών θέσεων που είχαν κατασκευαστεί στην περιοχή Μερικιά για την αποθήκευση πυρομαχικών. Στο οχυρό τούνελ εκτίθεται μεγάλος αριθμός αντικειμένων από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως όπλα, χάρτες, φωτογραφίες, στολές και διάφορα άλλα αναμνηστικά του πολέμου.
Ο περιβάλλον χώρος έχει μετατραπεί σε στρατιωτικό πάρκο, στο οποίο εκτίθενται παροπλισμένα στρατιωτικά οχήματα και ένα μαχητικό αεροσκάφος. Επίσης μέσα στο μουσείο, οι επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν ένα κατατοπιστικό βίντεο για τη Μάχη της Λέρου. Γενικότερα, ο χώρος και τα εκθέματα, σε συνδυασμό με τους ήχους από το βίντεο της μάχης που αντηχούν μέσα στο τούνελ, δημιουργούν μια υποβλητική ατμόσφαιρα και μεταφέρουν τον επισκέπτη στην εμπόλεμη ζώνη εκείνης της εποχής.
ΠΑΡΑΒΟΛΙΚΟΣ ΑΚΟΥΣΤΙΚΟΣ ΚΑΘΡΕΠΤΗΣ
Στην κορυφή του λόφου Πατέλλα, μόλις 5,5 χλμ. από το Μουσείο Πολέμου, εκ των οποίων μόνο το τελευταίο 1,5 χλμ. θέλει προσοχή καθώς μπορεί να γίνει είτε με όχημα 4Χ4, είτε με ποδήλατο είτε με τα πόδια, βρίσκονται τα ερείπια των κτιρίων της διοίκησης της Ιταλικής Αεράμυνας. Η ιδιαίτερη θέση του λόφου σε σχέση με τον κόλπο του Λακκίου, το υψόμετρο και η μορφολογία του εδάφους ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά για να επιλεγεί ως κεντρικό σημείο επιχειρήσεων της Ιταλικής Αεράμυνας. Σκοπός της διοίκησης ήταν να συλλέγει πληροφορίες από τα παρατηρητήρια, να τις επαληθεύει και να δίνει εντολή στα πυροβολεία.
Στο κέντρο της εγκατάστασης βρίσκεται το μοναδικής αρχιτεκτονικής κτίριο του Παραβολικού Ακουστικού Καθρέφτη. Είναι ένα σπάνιο παράδειγμα δομικού αεροφώνου με λήψη 360 μοιρών, αποτελούμενο από τρεις παραβολικούς τομείς, λειτουργικά ανεξάρτητους και εξοπλισμένους με σχετική εγκοπή ακρόασης, εστιασμένο στον τομέα όπου έμπαινε ο χειριστής για να ακούσει οποιοδήποτε εχθρικό αεροσκάφος πλησίαζε. Το κτίριο αναπαλαιώθηκε το 2016 από την Association Italienne Amis de Leros σε συνεργασία με τον Δήμο Λέρου.
ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΡΑΔΙΟ
Οι Ιταλοί είχαν τοποθετήσει το Κέντρο Τηλεπικοινωνιών τους στο κέντρο του νησιού και συγκεκριμένα στην περιοχή του Αγίου Νικολάου, που έχει αποκτήσει έκτοτε το προσωνύμιο Ράδιο. Αποτελούνταν από ένα κεντρικό κτίριο και τρεις μεγάλες κεραίες. Το κτίριο, αν και χωρίς καμία συντήρηση, παραμένει στη θέση του (η είσοδος μέσα σ’ αυτό θέλει προσοχή), όπως και οι τρεις κεραίες.
Αξιοσημείωτο είναι ότι οι συχνότητες που χρησιμοποιούνταν στο Κέντρο ήταν τέτοιες που είχαν επικοινωνία με το Κάιρο, την Ιταλία και τη Ρόδο, αλλά δεν είχαν καμία επαφή με την άλλη άκρη του νησιού. Έτσι, κατά τη Μάχη της Λέρου, τα 5 συντάγματα πυροβολικού του νησιού χρησιμοποιούσαν αγγελιοφόρους και κανόνια για να επικοινωνούν. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια στο εσωτερικό του κτιρίου είναι το σύμβολο και η επιγραφή που τοποθετήθηκαν σε έναν τοίχο από τους Γερμανούς νικητές. Η ατμόσφαιρα του κτιρίου είναι τόσο υποβλητική που νομίζεις ότι ανά πάσα στιγμή θα εμφανιστεί μπροστά σου κάποιος Ιταλός στρατιώτης.
ΛΟΦΟΣ ΑΠΙΤΙΚι
Κατά τη γερμανική εισβολή, η δυσκολότερη ίσως μάχη δόθηκε στον λόφο Απιτίκι, που βρίσκεται πάνω από τους οικισμούς Πλάτανος, Παντέλι και Αγία Μαρίνα. Στη μια από τις δύο κορυφές του βρίσκεται το βυζαντινό κάστρο της Λέρου, ενώ στη άλλη (προς το Παντέλι και κοντά στην περιοχή των Ανεμόμυλων) εγκαταστάθηκε κατά την περίοδο της Ιταλοκρατίας η μονάδα βαρέως πυροβολικού με το όνομα Lago.
Κατά τη Μάχη της Λέρου, το πρωί της 12ης Νοεμβρίου, ο γερμανικός λόχος αμφίβιων καταδρομέων Brandenburg κατάφερε να καταλάβει μετά από σκληρή μάχη τις μισές εγκαταστάσεις της πυροβολαρχίας.Την επόμενη μέρα, οι αμφίβιοι καταδρομείς ενισχύθηκαν από λόχο πεζικού και κατάφεραν να καταλάβουν ολόκληρο το λόφο. Στις 14 Νοεμβρίου, γύρω στις δύο τα ξημερώματα, ξεκίνησε μια βρετανική αντεπίθεση για την ανακατάληψη του, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, καθώς οι Γερμανοί προέβαλαν ισχυρή άμυνα και τελικά οι Βρετανοί αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, έχοντας υποστεί μεγάλες απώλειες. Τα ερείπια των ιταλικών εγκαταστάσεων, καθώς και το παρατηρητήριο στην κορυφή του λόφου, επισκευάστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τον Ελληνικό Στρατό, αλλά σήμερα έχουν εγκαταλειφθεί και από αυτόν. Στα εγκαταλειμμένα κτίρια μπορείτε εύκολα να φτάσετε μέσω ενός χωματόδρομου που ξεκινά από τους Ανεμόμυλους (υπάρχει και σχετική πινακίδα).
ΝΑΥΑΓΙΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΑΠΟΒΑΤΙΚΟΥ
Η Λέρος δεν θεωρείται άδικα η Μέκκα των ναυαγίων λόγω των πολυάριθμων ναυαγίων από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που κρύβονται στον βυθό της. Αυτό που τις προηγούμενες δεκαετίες αποτελούσε μυστικό μεταξύ των κατοίκων του νησιού έχει πλέον προσελκύσει το διεθνές ενδιαφέρον όσων ασχολούνται με τις καταδύσεις. Ως αποτέλεσμα του διεθνούς ενδιαφέροντος, ένα γερμανικό αεροσκάφος Junker ανελκύσθηκε το 2003 και τώρα εκτίθεται στο Μουσείο Πολεμικής Αεροπορίας στην Αθήνα.
Σήμερα, ντόπιοι δύτες οργανώνουν καταδυτικές εκδρομές στο νησί, αλλά ένα εύκολα προσβάσιμο ναυάγιο σε βάθος μόλις 2 έως 3 μέτρων βρίσκεται στην περιοχή Κουλούκι στο Λακκί και συγκεκριμένα στην παραλία του Ναυτικού Ομίλου Λέρου. Σε απόσταση λίγων μέτρων από την ακτή (η τοποθεσία επισημαίνεται με βέλος στην παραπάνω φωτογραφία και μπορείτε να την εντοπίσετε και στους Χάρτες Google) και με μια απλή μάσκα θαλάσσης, ο καθένας μπορεί να επισκεφτεί το ναυάγιο ενός μικρού γερμανικού σκάφους , που χρησιμοποιήθηκε και πιθανότατα καταστράφηκε κατά την απόβαση των Γερμανών στο νησί.
Α/Τ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ
Το αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα ήταν ένα από τα πιο ένδοξα πολεμικά πλοία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού. Έλαβε μέρος στον ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-1941 και μετά τη γερμανική εισβολή στην Ελλάδα, υπηρέτησε με τις βρετανικές δυνάμεις. Το πλοίο επέστρεψε στην Ανατολική Μεσόγειο τον Σεπτέμβριο του 1943 για να λάβει μέρος στην εκστρατεία των Δωδεκανήσων. Μαζί με δύο βρετανικά αντιτορπιλικά, βοήθησε στην καταστροφή μιας μικρής γερμανικής συνοδείας στα νησιά πριν αρχίσει να μεταφέρει στρατεύματα και προμήθειες στη βρετανική φρουρά στο νησί της Λέρου. Μετά την ολοκλήρωση μιας τέτοιας αποστολής, βυθίστηκε από γερμανικά βομβαρδιστικά στο λιμάνι του Λακκίου στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, με αποτέλεσμα την απώλεια 72 ανδρών.
Στο νησί υπάρχουν δύο σημεία όπου ο επισκέπτης μπορεί να μάθει για τη βύθιση του πλοίου, το ναυάγιο του οποίου υπάρχει ακόμα στον βυθό του νησιού. Το ένα σημείο είναι το μνημείο της Βασίλισσας Όλγας στο κέντρο του Λακκίου και το άλλο ένα από τα δωμάτια του Μουσείου Λέρου που στεγάζεται στον Πύργο Μπελένη στα Άλιντα. Σ’ αυτό το δωμάτιο εκτίθενται ευρήματα από το ναυάγιο, προσωπικά αντικείμενα ναυτών, φωτογραφίες και άλλα αντικείμενα που σχετίζονται με το πλοίο.
Τα ίχνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ακόμα ορατά στο νησί, όπως και η κληρονομιά των Ιταλών κατακτητών που διαμόρφωσαν σημαντικά τη φυσιογνωμία του. Ωστόσο, το νησί κρύβει και άλλους πολιτιστικούς και φυσικούς θησαυρούς που αξίζει να ανακαλύψετε. Βυζαντινές εκκλησίες, γραφικά ξωκλήσια, όμορφες παραλίες, μοναδικές διαδρομές πεζοπορίας και παραδοσιακοί οικισμοί είναι μερικά μόνο από όσα έχει να προσφέρει η Λέρος στον επισκέπτη της.
*Η φωτογραφία στην κορυφή είναι από το Μουσείο στον Πύργο Μπελένη.
*Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την Αθηνά-Δήμητρα Δαμιράλη για την ευγενική παραχώρηση των φωτογραφιών του Παραβολικού Ακουστικού Καθρέπτη.
