Τὸ ἐπ’ ἐμοί, ἐνόσω ζῶ καὶ ἀναπνέω καὶ σωφρονῶ, δεν θὰ παύσω πάντοτε, ἰδίως δὲ κατὰ τάς πανεκλάμπρους ταύτας ἡμέρας, νὰ ὑμνῷ μετὰ λατρείας τὸν Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ ἔρωτος τὴν φύσιν καὶ να ζωγραφῶ μετὰ στοργῆς τὰ γνήσια ἑλληνικὰ ἤθη.
Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (Σκιάθος, 4 Μαρτίου 1851 – Σκιάθος, 3 Ιανουαρίου 1911) είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες συγγραφείς, γνωστός και ως «ο άγιος των ελληνικών γραμμάτων». Έγραψε κυρίως διηγήματα και το έργο του κατέχει εξέχουσα θέση στη νεοελληνική λογοτεχνία. Ο Παπαδιαμάντης γεννήθηκε στο νησί της Σκιάθου, που θα έπαιζε καθοριστικό ρόλο στο έργο του. Ο πατέρας του ήταν ιερέας και η οικογένειά του φτωχή. Ως νέος μετακόμισε στην Αθήνα για να ολοκληρώσει το λύκειο στη Βαρβάκειο Σχολή και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, αλλά δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές του λόγω οικονομικών δυσκολιών.
Για βιοποριστικούς λόγους έγραφε οτιδήποτε, από δημοσιογραφικά κείμενα και διηγήματα μέχρι αφηγηματικές σειρές. Από κάποιο σημείο και μετά τα έργα του έγιναν πολύ δημοφιλή και οι εφημερίδες και τα περιοδικά του πρόσφεραν σημαντικές αμοιβές. Ωστόσο, δεν νοιαζόταν για τα χρήματα και τα ξόδευε απερίσκεπτα. Δεν φρόντιζε καθόλου τα ρούχα και την εμφάνισή του και ήταν γνωστός ως ερημίτης, του οποίου οι μόνες αληθινές φροντίδες ήταν το γράψιμο και η ψαλμωδία στην εκκλησία. Γι’ αυτό τον λόγο συνήθως τον αποκαλούσαν «κοσμοκαλόγερο».
Κατά την παραμονή του στην Αθήνα έζησε στη φτωχική (τότε) γειτονιά του Ψυρρή. Η περιοχή αυτή καθώς και το γειτονικό Μοναστηράκι αποτελούσαν την καθημερινότητα του. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, οι ήρωες και οι ιστορίες του να επηρεαστούν όχι μόνο από το νησί της Σκιάθου αλλά και από τις δύο αυτές περιοχές της Αθήνας. Ας κάνουμε λοιπόν μια περιήγηση στο κέντρο της Αθήνας προσπαθώντας να εντοπίσουμε τα μέρη όπου έζησε και έγραψε ο σημαντικότερος συγγραφέας της γενιάς του.
Ξεκινάμε την περιήγησή μας από την ιστορική εκκλησία των Αγίων Αναργύρων στο κέντρο του Ψυρρή. Ο Παπαδιαμάντης, επειδή δυσκολευόταν να πληρώσει το ενοίκιο του σπιτιού του και μετά από ένα ατυχές περιστατικό, κατέφυγε εδώ στις αρχές της δεκαετίας του 1880, όπου εργαζόταν ο μοναχός Νήφων, ο οποίος καταγόταν από τη Σκιάθο και ήταν παιδικός του φίλος. Ο Νήφων του πρόσφερε φιλοξενία στο ίδιο δωμάτιο στην αυλή της εκκλησίας όπου κοιμόταν και αυτός. Το μικρό δωμάτιο έχει ονομαστεί το «Κελί του Παπαδιαμάντη» γιατί θυμίζει τα μοναστηριακά κελιά. Στο κελί αυτό ο Παπαδιαμάντης πέρασε μια μεγάλη περίοδο της αθηναϊκής του ζωής, έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα έργα του (όπως το πιο γνωστό έργο του τη Φόνισσα) και παράλληλα συμμετείχε ως ιεροψάλτης στις εκκλησιαστικές ακολουθίες. Το δωμάτιο ανακαινίστηκε το 2021 και είναι πλέον ανοιχτό για το κοινό, με διάφορα πορτρέτα του συγγραφέα στους τοίχους και ένα podcast με μια από τις ιστορίες του (η είσοδος στο χώρο είναι δωρεάν).
Σε αυτό το ταπεινό δωμάτιο, που διατηρήθηκε χάρη στις προσπάθειες του αείμνηστου ιερέα Παναγιώτη Μπεκιάρη, ο επισκέπτης εντυπωσιάζεται από την απλότητα του χώρου. Ένα μικρό δωμάτιο και ένα αχυρόστρωμα στη σοφίτα ήταν το καταφύγιο αυτού του σπουδαίου συγγραφέα, που ζούσε ως μοναχός στο κέντρο μιας από τις φτωχότερες περιοχές της πόλης. Οι ήρωές του είναι οι άνθρωποι που έβλεπε γύρω του καθημερινά – άνθρωποι φτωχοί, βασανισμένοι, ευάλωτοι, αποτυχημένοι και περιθωριακοί. Στα αθηναϊκά έργα του, όπως έχουν επισημάνει πολλοί μελετητές του, η φύση και η ομορφιά της απουσιάζει, για τον πολύ απλό λόγο ότι η Αθήνα του, δηλαδή του Ψυρρή και των περιχώρων του, δεν είχε ίχνος φύσης.
Από την εκκλησία των Αγίων Αναργύρων ακολουθώντας την οδό Κατσικογιάννη για λίγα μέτρα φτάνουμε στην οδό Αριστοφάνους, όπου πέρασε τα δώδεκα από τα χρόνια της παραμονής του στου Ψυρρή. Έμενε σε ένα φτωχικό δωμάτιο σε μια εσωτερική αυλή κοντά στην εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, που πιθανότατα βρισκόταν στον αριθμό 18 της οδού (στο Google Maps υπάρχει ένα σπίτι στο νούμερο 24 που έχει χαρακτηριστεί στον χάρτη ως «Σπίτι του Παπαδιαμάντη», αλλά σύμφωνα με την ιδιοκτήτριά του σπιτιού που συναντήσαμε κατά τη διάρκεια της έρευνάς μας, πρόκειται για λάθος καταχώρηση). Αυτό το μέρος ήταν μια μάντρα με δωμάτια με σάπιους τοίχους και συνήθως χωρίς παράθυρα, ενώ οι ένοικοι ήταν φτωχοί, εργένηδες και περιθωριοποιημένοι. Έφυγε από αυτό το δωμάτιο και μετακόμισε στο δωμάτιο στον περίβολο της εκκλησίας των Αγίων Αναργύρων όταν μετά από δυνατή βροχή κατέρρευσε η στέγη και κινδύνευσε η ζωή του.
Από την οδό Αριστοφάνους στρίβουμε στην οδό Σαρρή και την ακολουθούμε μέχρι τη συμβολή της με την οδό Αγίων Αναργύρων. Εδώ βρίσκεται το κτίριο που στεγαζόταν το περίφημο παντοπωλείο και ταβέρνα του Καχριμάνη από την Τρίπολη. Ο Παπαδιαμάντης ερχόταν είκοσι πέντε χρόνια σε αυτό το μπακάλικο για να φάει μόνος ή με φίλους. Ο ιδιοκτήτης τον σεβόταν και φρόντιζε πάντα να έχει καλό φαγητό και κρασί, ενώ ο συγγραφέας τον πλήρωνε όποτε είχε χρήματα. Του άρεσε να πίνει αλλά φρόντισε να κρύβει τη συνήθεια του καθισμένος στο πίσω μέρος της αίθουσας μακριά από τα βλέμματα των περαστικών. Επίσης, μην έχοντας συνήθως χρήματα για να αγοράσει χαρτί, έπαιρνε μπακαλόχαρτα από τον Καχριμάνη, τα οποία έκοβε και έγραφε πάνω τις ιστορίες του. Η ελληνική λογοτεχνία οφείλει πολλά σε αυτόν τον μπακάλη που στήριξε τον συγγραφέα κατά την παραμονή του στην Αθήνα.
Από εδώ ακολουθούμε την οδό Αγίων Αναργύρων και στρίβουμε δεξιά στην οδό Τάκη. Σύμφωνα με ορισμένες πηγές ο Παπαδιαμάντης έμεινε και εδώ για ένα χρονικό διάστημα. Από την οδό Τάκη καταλήγουμε στην οδό Ερμού και από εκεί στην πλατεία Μοναστηρακίου. Στα καφενεία της πλατείας ο Παπαδιαμάντης περνούσε πολλές ώρες της ημέρας παρατηρώντας την καθημερινότητα και τους ανθρώπους της περιοχής, τους εργάτες, τους τεχνίτες, τις γυναίκες αλλά και τους κρατούμενους που οδηγούνταν στη φυλακή που ήταν εκεί κοντά. Σε μια από τις ιστορίες του αναφέρεται σε μια λευκοντυμένη γυναίκα που είδε ένα βράδυ στα σκαλιά του Τζαμιού Τζισταράκη στην πλατεία και σκέφτηκε ότι «εδώ βγαίνουν ακόμα φαντάσματα».
Από την πλατεία, ακολουθούμε την οδό Άρεως για να φτάσουμε στην εκκλησία του Αγίου Ελισσαίου. Σε αυτό το μικρό ανεπιτήδευτο εκκλησάκι, ο Παπαδιαμάντης συνάντησε τον άγιο πατέρα Νικόλαο Πλανά το 1887 και συμμετείχε ως ιεροψάλτης στις αγρυπνίες που οργάνωνε για πρώτη φορά στην Αθήνα. Ήταν ο δεξιός ψάλτης και ο αριστερός ψάλτης ήταν ο ξάδερφός του – ο συγγραφέας, ακαδημαϊκός, δημοσιογράφος και μεταφραστής – Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Παύλος Νιρβάνας και άλλοι σημαντικοί συγγραφείς της εποχής έσπευδαν να τους ακούσουν να ψάλλουν σε αυτό το εκκλησάκι σε μια ατμόσφαιρα μοναδική και κατανυκτική.
Στη συνέχεια επιστρέφουμε στην πλατεία και ακολουθούμε την οδό Αθηνάς μέχρι το κτίριο της Βαρβακείου Αγοράς, που στεγάζει την κεντρική αγορά της Αθήνας. Στο χώρο της αγοράς υπήρχε η Βαρβάκειος Σχολή μέχρι το 1944 (η αγορά και το σχολείο ήταν δωρεές του εθνικού ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη). Στο σχολείο αυτό ο νεαρός Παπαδιαμάντης γράφτηκε το 1873 στην Δ’ τάξη του Λυκείου και ένα χρόνο αργότερα γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου ήταν συμφοιτητής με τον Γεώργιο Βιζυηνό. Δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του, όπως προαναφέραμε, κάτι που κόστισε στον πατέρα του, που περίμενε να γίνει δάσκαλος στο νησί και να βοηθήσει με τον τρόπο αυτό τις τέσσερις αδερφές του.
Φεύγοντας από την οδό Αθηνάς, ακολουθούμε την οδό Ευριπίδου και φτάνουμε στην πλατεία Κλαυθμώνος. Στο κέντρο της πλατείας βρίσκεται η προτομή του Βλάσση Γαβριηλίδη, του εκδότη και δημοσιογράφου που θεωρείται ο «πατέρας» της δημοσιογραφίας στη σύγχρονη Ελλάδα. Από τη στιγμή που γράφτηκε στο πανεπιστήμιο, ο Παπαδιαμάντης άρχισε να εκδίδει και να μεταφράζει, αλλά οι απολαβές του ήταν πενιχρές. Η θέση του βελτιώθηκε όταν γνώρισε τον Γαβριηλίδη, ο οποίος είχε ιδρύσει την περίφημη εφημερίδα Ακρόπολις (τα πρώτα γραφεία της εφημερίδας ήταν στην πλατεία) και τον κάλεσε να γράψει τις ιστορίες του για την εφημερίδα. Αν και ο μισθός του από τη δουλειά του στην Ακρόπολη ήταν υπερβολικός για την εποχή, στο τέλος κάθε μήνα ήταν πάντα φτωχός και στενοχωρημένος λόγω της κακοδιαχείρισης των οικονομικών του. Ο Γαβριηλίδης, εκτός από το ότι του έδωσε την ευκαιρία να δημοσιεύσει τα γραπτά του, στεκόταν δίπλα του σαν πατέρας, τον ενθάρρυνε και τον βοηθούσε πάντα σε κάθε δύσκολη στιγμή.
Για τον τελευταίο σταθμό της περιήγησής μας, κινούμαστε 1,5 χλμ βορειοανατολικά προς τη γειτονιά του Κολωνακίου και την Πλατεία Δεξαμενής. Το 1906 ένας παλιός φίλος του, ο Γιάννης Βλαχογιάννης, πήρε τον Παπαδιαμάντη από το δωμάτιό του στου Ψυρρή, βλέποντας ότι η υγεία του είχε επιδεινωθεί και τον φιλοξένησε στο δωμάτιό του στον Λυκαβηττό κοντά στη Δεξαμενή. Στις αρχές του 20ου αιώνα στη Δεξαμένη λειτουργούσαν δύο καφενεία. Το φθηνότερο καφενείο ήταν αυτό του Μπαρμπαγιάννη, που πουλούσε καφέ για μια δεκάρα, ενώ το άλλο ονομαζόταν Τέρψη, και ήταν το σημείο συνάντησης συγγραφέων και ποιητών. Ο ταπεινός Παπαδιαμάντης καθόταν έξω από το καφενείο του Μπαρμπαγιάννη, στο πίσω μέρος, δίπλα στο παραθυράκι του τζακιού. Έπαιρνε τον καφέ του από το παράθυρο και ζητούσε φωτιά για να ανάψει το τσιγάρο του. Αυτή ήταν η τοποθεσία της μοναδικής (και ως εκ τούτου διάσημης) φωτογραφίας του που τραβήχτηκε από τον Παύλο Νιρβάνα, ο οποίος ήταν τακτικός θαμώνας της πλατείας.
Επίσης σε έναν πλαϊνό τοίχο της πλατεία Δεξαμενής, βλέπουμε το ανάγλυφο πορτρέτο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, σχεδόν ξεχασμένο στις μέρες μας. Το ανάγλυφο χρονολογείται από το 1923, όταν το δημοτικό συμβούλιο Αθηναίων ενέκρινε το κόστος του έργου με το ποσό των 5.000 δραχμών και το πορτραίτο φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Θωμά Θωμόπουλο, έργα του οποίου υπάρχουν σε πολλά κεντρικά σημεία της Αθήνας. Ο συγγραφέας απεικονίζεται σε μεγάλη ηλικία και το βλέμμα του είναι κουρασμένο και στοχαστικό.
Η ζωή του Παπαδιαμάντη γινόταν μέρα με τη μέρα πιο δύσκολη, ενώ ταυτόχρονα η υγεία του χειροτέρευε. Κάποιοι φίλοι του διοργάνωσαν εκδήλωση στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσού το 1908 για τα λογοτεχνικά του εικοσιπεντάχρονα και κατάφεραν να συγκεντρώσουν ένα χρηματικό ποσό, για να τον βοηθήσουν να βγει από το οικονομικό αδιέξοδο. Πράγματι, κατάφερε να πληρώσει τα χρέη του, να αγοράσει καινούργια ρούχα για πρώτη φορά και ετοιμάστηκε να επιστρέψει στη Σκιάθο. Στα τέλη Μαρτίου του 1908 επέστρεψε στο νησί του και έφυγε από τη ζωή τον Ιανουάριο του 1911. Η κηδεία του έγινε παρουσία όλων των κατοίκων του νησιού, ενώ με την είδηση του θανάτου του το πένθος έγινε πανελλήνιο. Σήμερα η κάρα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη φυλάσσεται στην εκκλησία της Γεννήσεως Θεοτόκου στο νησί, ενώ ο τάφος του βρίσκεται στο νεκροταφείο της Σκιάθου.
Το μνημείο και το σπίτι του Παπαδιαμάντη στη Σκιάθο
Επισκεφτείτε το “Travel Shop” και οργανώστε το επόμενο ταξίδι
